Ανθρώπινα ίχνη στο διάστημα: Πολιτιστική κληρονομιά ή μόλυνση του διαστημικού περιβάλλοντος;

Σε πρόσφατο άρθρο (Nature Astronomy, Δεκέμβριος 2024), ανθρωπολόγοι υποστηρίζουν ότι βρισκόμαστε στις αρχικές φάσεις της ιστορικής μας επέκτασης εντός του ηλιακού συστήματος. Διατείνονται δηλαδή ότι ζούμε «τα πρώτα βήματα της εγκατάστασης του ανθρώπινου είδους στο διάστημα», εξέλιξη που συνοδεύεται από το αποτύπωμά μας (δορυφόροι, διαστημικά αντικείμενα και ρόβερ), αλλά και ίχνη που αφήνουν οι δραστηριότητες αυτές (σημεία δειγματοληψίας, ίχνη τροχών, ανθρώπινα αποτυπώματα στις επιφάνειες ουράνιων σωμάτων ή και πιθανά βιολογικά κατάλοιπα).

Υπογραμμίζουν δε ότι αυτά τα στοιχεία αποτελούν μέρος μιας «ταχέως αναπτυσσόμενης δραστηριότητας, με ιδιαίτερη αρχαιολογική σημασία ως προς την καταγραφή της». Παράλληλα, προειδοποιούν ότι αυτό το πολύτιμο πολιτιστικό αποτύπωμα απειλείται από σοβαρούς κινδύνους, όπως η φυσική φθορά, οι προσκρούσεις μετεωριτών και οι ακούσιες ζημιές από μεταγενέστερες ανθρώπινες δραστηριότητες (ατυχήματα ή προσεδαφίσεις). Στο πνεύμα λοιπόν των Συμφωνιών Άρτεμις, τονίζουν την ανάγκη να διασφαλιστεί η προστασία του, και να αναγνωριστεί ως σημαντική πολιτιστική παρακαταθήκη.

Η εν λόγω προσέγγιση στηρίζεται στην ανθρωπολογική θεωρία ότι ο Homo sapiens βρίσκεται σε μια συνεχή φάση διασποράς, που ξεκίνησε από την Αφρική, προχώρησε στις υπόλοιπες ηπείρους και τώρα συνεχίζεται στο διάστημα (Science Daily, 16 Δεκεμβρίου 2024), αφήνοντας –και εκεί– το αποτύπωμά του. Παρότι, λοιπόν, συχνά, αυτά τα διαστημικά αντικείμενα και στοιχεία χαρακτηρίζονται ως «διαστημικά απορρίμματα», επιμένουν ότι η εν λόγω προσέγγιση πρέπει να αλλάξει, καθώς οδηγεί σε εσφαλμένες πολιτικές διαχείρισης, που έχουν ως στόχο την απαλοιφή τους, αντί για την προστασία και διατήρησή τους.

Το σύνθετο ζήτημα της κατηγοριοποίησης των Διαστημικών Αντικειμένων

Η αποδοχή της παραπάνω συλλογιστικής αναδεικνύει εμφατικά την αναγκαιότητα προστασίας της ανθρώπινης «διαστημικής» ιστορίας, στη νέα φάση που διανύουμε. Ωστόσο, ο χαρακτηρισμός κάθε ανθρώπινου ίχνους στο διάστημα ως πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί γενίκευση προς αποφυγή, καθώς αποτρέπει τη δημιουργία εξειδικευμένων και κατάλληλα προσαρμοσμένων κανόνων.

Ιστορικά, οι θεμελιώδεις συνθήκες του διεθνούς δικαίου του διαστήματος, του ‘60 και ’70, κατοχύρωσαν την ορολογία του «διαστημικού αντικειμένου» (space object) –και άλλες συγγενικές έννοιες, δηλαδή οχήματα (vehicles), εξοπλισμός (equipment), και εξαρτήματα (component parts)– με στόχο τη νομική ρύθμιση βασικών ζητημάτων ευθύνης, νηολόγησης κλπ. Σήμερα όμως, οι τεχνολογικές εξελίξεις έχουν καταστήσει αναγκαία την αναγνώριση επιπλέον, ειδικότερων κατηγοριών, που δεν προβλέπονταν ή ρυθμίζονταν αρχικά.

Πράγματι, μια πρώτη (νέα) κατηγορία είναι αυτή των «διαστημικών απορριμμάτων» (space debris), ήτοι αντικείμενα μη λειτουργικά ή εκτός ελέγχου, που παραμένουν σε τόπους προσεδάφισης ή βρίσκονται σε τροχιά, όπως πχ. εξαρτήματα πυραύλων. Η κατηγορία αυτή αναγνωρίζεται πλέον σε διεθνές επίπεδο, ενώ έχουν υιοθετηθεί συγκεκριμένες ρυθμίσεις, με σκοπό τον μετριασμό τους, καθώς εγκυμονούν κινδύνους για τις υπόλοιπες διαστημικές δραστηριότητες.

Μια δεύτερη κατηγορία είναι τα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας στο διάστημα –σε αυτήν αναφέρεται και το υπό κρίση άρθρο–, όπως αυτά που περιγράφονται παραπάνω (σημεία δειγματοληψίας, τροχιές ρόβερ κλπ.). Θεωρούνται δε πολιτιστικά στοιχεία και προστατεύονται από τις Συμφωνίες Άρτεμις (βλ. “Section 9”), παρότι η εν λόγω προστασία δεσμεύει μόνο όσες χώρες τις έχουν υπογράψει, καθώς δεν υπάρχει και πάλι σχετική πρόβλεψη στις θεμελιώδεις συνθήκες του διεθνούς δικαίου του διαστήματος.

Εντούτοις, πέραν από τα προαναφερθέντα, οι επιστημονικές εξελίξεις υποδεικνύουν ότι η ανθρωπότητα θα πρέπει, μάλλον, να αναγνωρίσει –και να ρυθμίσει– επιπλέον κατηγορίες στοιχείων στο διάστημα, όπως η έμβια ύλη (σημ. τελούνται ήδη πειράματα για την παραγωγή τροφίμων εκεί, όπως καλλιέργεια φυτών σε γεωργικές εγκαταστάσεις που λειτουργούν σε τροχιά /orbital greenhouses). Παράλληλα, θα χρειαστεί να επινοηθεί ένα ειδικό καθεστώς και για τη διαχείριση βιολογικών στοιχείων που τυχόν μεταφέρονται στα ουράνια σώματα, όπως στην περίπτωση του ισραηλινού – ιδιωτικών συμφερόντων – διαστημόπλοιου Beresheet που μετέφερε, χωρίς να έχει ενημερώσει, χιλιάδες βραδύπορα (tardigrates), τα οποία, λόγω αποτυχημένης προσσελήνωσης, διεσπάρησαν στην επιφάνεια της Σελήνης.

Σημειωτέο, η Συνθήκη για τη Σελήνη (1979), που περιείχε απαγόρευση εισαγωγής υλικού ξένου προς το σεληνιακό περιβάλλον –και κανόνες για την τοποθέτηση ραδιενεργών στοιχείων– (βλ. άρθρο 7), έτυχε περιορισμένης αποδοχής. Σήμερα όμως, τα βιολογικά κατάλοιπα αποστολών, που δύνανται να μολύνουν το πλανητικό, αλλά και Γήινο περιβάλλον, έχουν αναγνωριστεί ως θεμελιώδους σημασίας και αναγκαιότητας ρύθμισης και από το Πάνελ για την Πλανητική Ασφάλεια (PPP) του Διεθνούς Επιστημονικού Συμβούλιου COSPAR, ενός μη κυβερνητικού οργανισμού που συγκεντρώνει πολλές επιστημονικές ενώσεις και συμβούλια από όλο τον κόσμο και δημιουργήθηκε για την προώθηση της διεθνούς συνεργασίας για την αντιμετώπιση των προκλήσεων στην επιστημονική εξερεύνηση του διαστήματος.

Επομένως, είναι αδιαμφισβήτητο ότι η ανάγκη για κατηγοριοποίηση νέων αντικειμένων ή στοιχείων στο διάστημα καθίσταται επιτακτική, ώστε να διασφαλιστεί και η βέλτιστη δυνατή ρύθμισή τους. Πράγματι, πολλά από τα ως άνω δεν εμπίπτουν στη βασική κατηγορία των διαστημικών αντικειμένων, αλλά ούτε και των αντικειμένων υψηλής ιστορικής αξίας (καθώς θα εξυπηρετούν άμεσες ζωτικές ανάγκες, όπως την επιβίωση των ανθρώπων στο διάστημα).

Η Ανάγκη για Νέες Ρυθμίσεις

Η εξάπλωση της ανθρωπότητας στο διάστημα πρέπει να αξιοποιήσει την εμπειρία από την εξάπλωση του ανθρώπου στον πλανήτη μας και ιδιαίτερα την σχετικά πρόσφατη αποικιακή δραστηριότητα του, που έδειξε ότι η ανεξέλεγκτη και αρρύθμιστη επιβολή εισαγόμενων πρακτικών και πολιτικών στις περιοχές εξάπλωσης επέφερε καταστροφικά αποτελέσματα στην τοπική πανίδα και χλωρίδαν αλλά και στις ιθαγενείς κοινωνίες.

Η εμπειρία αυτή αναδεικνύει εμφατικά την ανάγκη για λεπτομερείς και αυστηρές ρυθμίσεις, καθώς οι εξελίξεις στο διάστημα προχωρούν με ταχείς ρυθμούς, προκειμένου να προστατευθούνν τόσο η διαστημική κληρονομιά, όσο και το διαστημικό περιβάλλον και η βιώσιμη εξερεύνηση του διαστήματος.

Η κατηγοριοποίηση (και ρύθμιση) των ανθρώπινων ιχνών στο διάστημα δεν πρέπει να γίνεται με απλουστευτικούς όρους˙ δεν μπορούν να θεωρούνται πάντα διατηρητέα τεκμήρια ενός πολιτισμού που επεκτείνεται στο ηλιακό σύστημα – θα πρέπει να αποφεύγονται σε κάθε περίπτωση τυχόν απόβλητα, ιδιαίτερα τα βιολογικής σύστασης, ώστε να μην τίθενται σε κίνδυνο η διαστημική εξερεύνηση και οι ήδη απαιτητικές διαστημικές δραστηριότητες.

Η διαμόρφωση δε ενός λειτουργικού νομικού πλαισίου απαιτεί διευρυμένη διεθνή συνεργασία και τη συμμετοχή ειδικών από διαφορετικά πεδία, προς όφελος τελικά όλης της ανθρωπότητας.

Ο καθηγητής Μανώλης Πλειώνης είναι Διευθυντής και Πρόεδρος Δ.Σ. του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών

Η Ανθή Κοσκινά είνιαι Δρ. Νομικός Διαστημικού Δικαίου